Hinikay ni Lourd Ostique
Administrative Officer, Museo de Oro, Xavier University

Ang Huluga ang kanhiay nga pinuy-anan sa mga maisog nga mga tawo sa Cagayan de Oro. Apan karon, gipanamastamasan kini ni Mayor Vicente Y. Emano pinaagi sa pagguba sa maong lugar aron pag tukod sa tulay ug dalan.

Unsa ang Huluga? Ang Huluga mao ang pinuy-anan sa mga tawo sa Cagayan de Oro sa kanhiay nga panahon. Anaa kini sa sidlakan nga bahin sa tampi ug nagdungaw sa suba sa Cagayan. Nahimutang kini sa Taguanao, barangay Indahag. Ang gilay-on niini 8 kilometros gikan sa Katedral ni San Agustin.

Unsay gilangkuban sa Huluga? Ang Huluga nagalangkub sa duha ka bahin: Mga langub (caves) ug ang Open Site (Bukás nga Luná). Ang kanhiay nga mga tao sa Huluga anaa nanimoyo sa Open Site, ibabaw sa buntod ug haduol sa mga langub. Ang mga langub gigamit nga lubnganan lamang.

Arun mahulagway ug makomparar nato ang gidak-on sa mga langub ug Open Site, ibutang ang imong usa ka palad diha sa lamisa. Ang imong palad mao ang mga langub, samtang ang lamisa diin nahimotang ang imong palad mao kini ang Open Site.

Aduna bay nakuha nga mga butang nga nagpagmatuod nga adunay nanimuyo sa Open Site sa kanhiay nga panahon? Niadtong 1970, mipadala ang National Museum ug tinugyanan aron sa pag-ugkat sa Open Site, ug nakita didto ang mga "artifacts" sama sa mga tipaka nga kolon, "obsidian flakes", ug uban pa. Ang artifacts mao kini ang mga karaang kagamitan sa mga tawo sa kanhiay nga panahon. Ang "obsidian flakes" mao ang mga hait nga mga bato nga gikan sa bulkan. Gigamit kini nga kutsilyo sa mga karaang tao.

Aduna usab mga artifacts nga nakuha niadtong "exploration" nga gihimo ni Dr. Burton sa 1975 ug ni Mr. Angel Bautista sa 1991.

Niining bulan sa Hunyo, 2003, ang Heritage Conservation Advocates (HCA) mihimo ug "surface scan", kun pagsusi sa mga butang nga anaa sa ibabaw sa yuta. Ang mga artifacts nga nakita mao ang "obsidian flakes", mga tipaka sa porselana nga gikan sa China, usa ka tektite, bangkaw sa balyena, ug usa ka kwarta sa Katsila nga gihimo sa 1788 ug 1808.

Aduna bay nakuha nga mga karaang butang sa mga Huluga caves?Aduna. Usa ka labing hinungdanon nga butang nga nakuha mao ang bagolbagol sa usa ka babaye (may pangidaron nga 30 anyos) uban sa mga hinungdanong butang sama sa kulon ug uban pang kagamitan.

Usa ka parte sa bukog ang gipadala sa Scripps Institute sa La Jolla, California aron matuki sa scientist ang pangidaron. Pinaagi sa bag-ong pamaagi nga gitawag ug "acid racemization", nadiskubrehan nga ang maong bukog may pangidaron na nga dili mominus 1,600 ka tuig na. Ang resulta gitaho ni Jeffrey Bada kang Dr. Linda Burton sa tuig 1977.

Giila ba sa National Museum ang kabililhon sa Huluga? Sa tuig 1991, ang National Museum miila sa kabililhon sa Huluga pinaagi sa paglagda sa X-91-Q2 timaan sa Huluga Open Site ug X-91-R2 timaan usab sa Huluga Caves. Kini nga mga timaan nagpaila nga kining mga lugara ug uban sa mga karaang butang bililhon kaayo nga kabilin (heritage) sa Pilipinas.

Niadtong tuiga usab gilagdaan sa National Museum ang uban pang karaang luná sa Cagayan de Oro ug kasikbit. Kini mabasa sa "Report on the Archaeological Exploration of Cagayan de Oro and Vicinities" ni Mr. Angel Bautista, Senior Researcher sa National Museum.

Aduna bay balaod nga gapanalipod sa Huluga? Oo. Kini mao ang Akta Republika Nu. 4846 nga gi-amendar sa Decreto Presidensyal Nu. 374. Kini mao ang "The Cultural Properties Preservation and Protection Act." Adunay balaod usab para sa pag-amping sa mga langub. Sa pagtukod sa dalan ug tulay nga maka apektar sa atong kabilin (heritage sites) nagkinahanglan kini sa Environmental Compliance Certificate (ECC) gikan sa Department of Environment and Natural Resources (DENR).

Unsa ang kahimtang sa Huluga karon? Halos tanan parte sa Open Site naguba tungod sa pagbuldos sa UKC Builders diin gipahimutang ang tulay ug dalan nga proyekto sa siyudad.

Unsa ang gidak-on sa naguba? Mokabat sa 60 ngadto sa 80 porsyento sa tibuok Open Site ang naguba. Ang buntod gilumpag aron itambak sa ubos nga bahin. Ang mga bililhon butang nga karaan napolpog ug natabunan.

Unsay nahitabo sa mga langub? Wala matandog ang mga langub, hinoon nagpabilin kini sa kakuyaw nga maguba kung ang mga tawo magsugod na ug puyo sa maong lugar. Sa miaging panahon, gikataho sa National Museum nga gikawatan na ang langub sa mga artifacts.

Kanus-a nakamatikod ang HCA nga pagatukuron ang tulay ug dalan sa maong dapit? Sa 1999, sa dihang mipahayag ang halangdong mayor Vicente Y. Emano nga pagagub-on ang Huluga aron sa pagtukod sa tulay ug dalan nga mokabat sobra P600 milyones.

Unsay gihimo sa HCA aron mapugngan ang maong lakang sa mayor? Si Antonio Montalván II mitaho kang kagawad Maryanne Enteria mahitungod sa maong proyekto. Niadtong tungura, si Montalván usa sa miyembro sa Historical and Cultural Commission samtang si Enteria maoy pangulo sa Komitiba sa Torismo.

Unsay lakang nga gihimo ni kagawad Enteria? Mi-organisa si Enteria ug usa ka grupo (team) nga mohimo sa pakisusi sa Huluga niadtong Hunyo 1999. Ang grupo milangkob ni kagawad Enteria, Dr. Erlinda Burton, Nono Montalván, ug mga representante sa City Engineer's Office, City Planning, ug City Tourism.

Unsay resulta sa maong pakisusi? Napamatod-an nga maguba ang Huluga kung itukod ang tulay ug dalan base sa plano.

Unsay recomendasyon sa grupo? Si Dr. Burton mihatag sa iyang recomendasyon nga kinahanglan walay pagahimoon nga pagtukod sa tulay ug dalan sa sulod sa 2000-meter radius gikan sa Huluga caves.

Unsay gihimo ni kagawad Enteria sa maong sugyot ni Dr. Burton? Nianang buntaga, si kagawd Enteria miawhag kang Mayor Emano sa pagpatipas sa proyekto nga tulay aron maprotektahan ang Huluga Open Site. Sa pagkahapon nianang adlawa, miingon si kagawad Enteria kang Dr. Burton nga si mayor Emano misaad nga ipatipas niya ang maong tulay.

Aduna bay gihimo ang Konseho sa siyudad kabahin sa Huluga? Aduna. Ang Konseho nagpalabang sa Resolusyon nu. 4433-99 gilagdaan ni Acting Vice-Mayor President Elipe sa Septiyembre 28, 1999 aron sa tuyo nga kapanalipdan ang Huluga sa kadaot. Apan ang Konseho wala mohimo sa ordenansa.

Napatipas ba ang paghimo sa dalan ug tulay? Wala.

Unsa ang ebindensya nga ang proyekto wala mapatipas? Ang daang kontraktor nga mao ang White Horse Trading Development and Construction, Inc.mipahimutang sa cargo bridge ponterya sa Huluga Open Site sa tuig 2001.

Unsa ang tubag sa nagpakabana nga katawhan? Pilila ka tawo ug kahugpongan nga milangkob sa nagkalain-lain nga organisasyon mipirma sa Manifesto of Protest aron masalbar ang Huluga. Gipadala kini sa mayor ug sa opisina sa vice-mayor. Ang National Museum mipadala usab ug sulat sa mayor, mihangyo kaniya nga panalipdan ang yutang kabilin. Ang media mipublikar sa taho mahitungod sa isyu.

Unsay nahimo nga lakang sa HCA? Sa Hulyo 12, 2001 sa alas 2:00 s.h. adunay consultation miting nga gihimo sa Conference Room, RIMCU, Xavier University. Mga mitambong nag-apil sa mga mosunod:

• Mga representante sa Mayor: Erlinda A. Noval (CPDO), Estrella F. Sagaral (CGSO), Thaddeus Bautista (CHCC), Engr. Jorie Bingona (CEO)
• Cynthia V. Abanil (CIC-PMO)
• Dir. Fernando Quililan (DENR 10)
• Alex D. Jimenez (EMB-DENR 10)
• Engr. Esteban Agdagdag (White Horse Trading Development and Construction, Inc.)
• Antonio Montalván II
• Dorothy Pabayo (DOT 10)
• Ignacio Borja (Tampuda)
• Atty. Roy Raagas
• Lourd Ostique
• Marcelino Panis (XU Museum)
• Dr. Linda Burton (ang nangulo sa miting), ug daghan pa.

Unsay nauyonan sa miting? Nauyonan sa maong meting nga kinahanglan maghimo ug pamaagi nga ma-preservar ang Huluga.[Padayon sa ikaduhang pahina]